Ο 92χρονος μουσικοσυνθέτης Μίκης Θεοδωράκης μιλάει για την πολυετή διαδρομή του, τις αξίες της Ορθοδοξίας, τη σχέση της Αριστεράς με το Ευαγγέλιο και τους κλυδωνισμούς της Ελλάδας!
Ηταν στα τέλη Μαρτίου του 2007, όταν για πρώτη φορά διοργανώθηκε στον Καθεδρικό Ναό των Αθηνών συναυλία με έργο θρησκευτικής έμπνευσης, και συγκεκριμένα την «Ακολουθία εις κεκοιμημένους» του Μίκη Θεοδωράκη. Εκείνη την τόσο ξεχωριστή στιγμή η Εκκλησία μας αναγνώριζε την υψηλή πνευματική έμπνευση που είχε αντλήσει ο μεγάλος αυτός συνθέτης από τη διαχρονικά ανεξάντλητη πηγή της Ορθοδοξίας. Με αφορμή τη σύνθεσή του αυτή, ο κ. Θεοδωράκης είχε καταφέρει να ξεδιπλώσει και να εκφράσει καίρια το πολυδιάστατο ταλέντο του μέσα και από την παράδοση της Εκκλησίας, παραδίδοντας σε όλους εμάς άλλη μία στιγμή γνήσιας καλλιτεχνικής ανάτασης. Ασύγκριτα σπουδαία η συνεισφορά του κ. Θεοδωράκη στα μουσικά πράγματα της Ελλάδας, καθώς άνοιξε νέους δρόμους σε επίπεδο σύνθεσης, εμπλουτίζοντας συγχρόνως με νέα στοιχεία και το λαϊκό τραγούδι. Στο έργο του αναγνωρίζουμε τη δύναμη της ψυχής, το μεγαλείο της ελληνικής πίστης, τον αγώνα για την επικράτηση των πανανθρώπινων αξιών. Ενα αναστάσιμο σάλπισμα η μουσική του, μέσα από την οποία αναδύονται, φυσικά, και οι επιδράσεις που ο ίδιος δέχθηκε από την παράδοση της Ορθοδοξίας.
Στην εξηντάχρονη καλλιτεχνική διαδρομή του, ο Μίκης Θεοδωράκης έχει γράψει πάνω από 1.000 τραγούδια, πολλά συμφωνικά έργα, καντάτες και ορατόρια, μουσική για δεκάδες θεατρικά έργα και τραγωδίες, όπερες και μουσική για τον κινηματογράφο. Στον τομέα της θρησκευτικής μουσικής συνέθεσε την «Κασσιανή» (1942), κατόπιν τη «Θεία Λειτουργία» (1982), ενώ ακολούθησε το 1984 και η σύνθεση «Ακολουθία εις κεκοιμημένους», ένα έργο που θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε αντίστοιχο του «Ρέκβιεμ», που συνέθεταν οι Ευρωπαίοι συνθέτες της κλασικής μουσικής. Διανύοντας πλέον το 92ο έτος της πολυκύμαντης ζωής του -και με τις… κεραίες του ακόμη ανοιχτές προς ό,τι συμβαίνει γύρω του, δέχθηκε να μιλήσει στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» και να μας μεταφέρει τις σκέψεις του για τις επιδράσεις από τις βυζαντινές υμνωδίες, τις αξίες της Ορθοδοξίας, τη σχέση της Αριστεράς με τη χριστιανική πίστη αλλά και τη σημερινή κατάσταση της Ελλάδας.
Επιχειρώντας μια αναδρομή στο παρελθόν και ανασκαλεύοντας τις μνήμες από την περίοδο της παιδικής και, αργότερα, της νεανικής σας ηλικίας, σε ποιον βαθμό διατηρούσατε κοντινή επαφή με τον χώρο της Εκκλησίας; Ποιες είναι οι αναμνήσεις σας από εκείνη την περίοδο;
Συμμετείχα σε εκκλησιαστικές χορωδίες από την ηλικία των 10 ετών έως τα 18 στους Μητροπολιτικούς Ναούς του Αργοστολίου, των Πατρών, του Πύργου και της Τρίπολης, όπου διηύθυνα την «ευρωπαϊκή» λειτουργία στον Ναό της Αγίας Βαρβάρας, συνθέτοντας παράλληλα εκκλησιαστικούς ύμνους. Φυσικά, οι αναμνήσεις μου παραμένουν ζωντανές.
Η κατανυκτική ατμόσφαιρα από τις βυζαντινές υμνωδίες και τους ήχους των ψαλμωδιών άσκησε επίδραση στη διαμόρφωση της μουσικής παιδείας σας; Τα ακούσματα εκείνης της περιόδου σε ποιον βαθμό μετουσιώθηκαν σε συγκεκριμένες συνθέσεις;
Επιπλέον αυτής της εμπειρίας, άκουγα βυζαντινούς ύμνους εξ απαλών ονύχων, διότι η γιαγιά μου η Σταματία, η μητέρα της μητέρας μου, από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας είχε πάντοτε στα σπίτια μας (από τη Μυτιλήνη, όπου ήμουν 5 χρονών, αλλά και στη συνέχεια, στη Σύρο, στην Αθήνα, στα Γιάννενα) ένα δικό της δωμάτιο με εικονίσματα. Στο δωμάτιό της έψαλλε μαζί με τις θείες μου και τη μητέρα μου βυζαντινούς ψαλμούς. Ετσι η βυζαντινή μουσική αποτυπώθηκε μέσα μου και κατά κάποιον τρόπο με διαμόρφωσε, ούτως ώστε ο βυζαντινός ήχος να γίνει διαρκές και αναπόσπαστο στοιχείο του συναισθηματικού μου κόσμου. Πολύ περισσότερο από την όποια μορφή του, στα έργα μου έχει σημασία η «ψυχή» της μουσικής, που διαπερνά όλες μου τις συνθέσεις. Πάντως, στο τρίτο μέρος της 3ης Συμφωνίας μου ακούγονται ατόφιοι οι τρεις ύμνοι της Μεγάλης Παρασκευής. Στις 24 Μαΐου 2017 παρουσιάστηκε το μέρος αυτό της 3ης Συμφωνίας μου από τη Χορωδία και τη Συμφωνική Ορχήστρα του Ντίσελντορφ, και άκουσαν τους τρεις ύμνους -στα ελληνικά, βεβαίως- οι Γερμανοί φίλοι της μουσικής μου. Σημειώνω ότι το έργο αυτό ουδέποτε μεταδόθηκε από την ΕΡΤ αλλά και από τους εκατοντάδες ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς της χώρας μας…
«Στα 17 ήμουν διευθυντής εκκλησιαστικής χορωδίας. Κορυφαίο έργο εκείνης της περιόδου, η “Κασσιανή”»
Σε ηλικία μόλις 17 χρονών, στην Τρίπολη, παρουσιάσατε το έργο σας «Κασσιανή». Τι ήταν εκείνο που σας είχε αγγίξει τόσο πολύ, ώστε να προχωρήσετε στη σύνθεση αυτού του έργου;
Οπως σας είπα, στην Αγία Βαρβάρα της Τρίπολης ήμουν έμμισθος διευθυντής της εκκλησιαστικής χορωδίας. Η «Κασσιανή», που είναι το κορυφαίο έργο εκείνης της περιόδου, γράφτηκε και παρουσιάστηκε στο πλαίσιο των καθηκόντων μου ως διευθυντού της χορωδίας αυτής.
Το ήθος και οι αξίες του χριστιανισμού διαδραμάτισαν κάποιον ρόλο στην ανάπτυξη του αγωνιστικού φρονήματός σας και της ιδεολογικής ανιδιοτέλειας;
Οι τρεις βασικές αρχές του χριστιανισμού, η αγάπη, η αλληλεγγύη και η θυσία, υπήρξαν και είναι τα θεμέλια της πορείας μου μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία.
«Η Εκκλησία, η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός συνέτειναν ώστε το έθνος μας να γίνει μία γροθιά απέναντι στην οθωμανική κατοχή, να διατηρηθεί ακέραιο, να νικήσει και τελικά να επιζήσει»
Συχνά στο παρελθόν έχω γνωρίσει προσωπικά πολλούς Ελληνες αριστερούς, που πέρασαν μεγάλο μέρος της ζωής τους σε αγώνες, φυλακές, εξορίες, να μιλούν με θαυμασμό και να εκφράζουν τη θρησκευτική πίστη τους. Δεν είναι περίεργο και αντιφατικό αυτό;
Υπήρξα και είμαι ένας ουτοπικός κομμουνιστής. Φυσικά, πιστεύω ότι η ιδιότητα αυτή είναι παντελώς άγνωστη στη χώρα μας. Ναι μεν είναι γνωστές η αγάπη μας για την πατρίδα, η έμπρακτη αλληλεγγύη μας για τους ταπεινούς, τους φτωχούς και τους αδικημένους, και η απόφασή μας να θυσιάσουμε ακόμα και τη ζωή μας για τα μεγάλα ιδανικά της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης. Ομως η πραγματική έννοια της λέξης «κομμουνιστής» παραπέμπει σε μια κοινωνία της αφθονίας, οπότε τα αγαθά δεν θα έχουν χρηματική αξία (όπως, λ.χ., ο αέρας, το πιο πολύτιμο αγαθό, που όμως δεν έχει χρηματική αξία, γιατί το οξυγόνο που αναπνέουμε είναι άφθονο). Μπορεί να αποκτήσει η ανθρωπότητα αυτή την αναγκαία αφθονία των αγαθών; Σίγουρα ναι! Σήμερα, που η μειοψηφία των ανθρώπων είναι εκμεταλλευτές και η συντριπτική πλειοψηφία εκμεταλλευόμενοι, που, επομένως, υπάρχουν δύο κατηγορίες ανθρώπων, αυτός ο στόχος είναι, φυσικά, αδύνατος. Θα πρέπει να υπάρχει μόνο μία κατηγορία ανθρώπων. Κάποτε όμως θα γίνει εφικτός ο στόχος αυτός λόγω ανάγκης. Γιατί, στην περίπτωση που δεν γίνει σε βάθος χρόνου, η ανθρωπότητα θα αυτοκαταστραφεί.
Το δεύτερο στοιχείο, η συνείδηση, είναι και το πιο δύσκολο, γιατί προϋποθέτει υψηλό επίπεδο μόρφωσης και ατομικής ηθικής. Και τούτο γιατί σ’ αυτή την ιδανική κοινωνία δεν θα υπάρχει κράτος ούτε στρατός ή οποιασδήποτε άλλης μορφής επιβολή εκ των άνω. Αυτό που θα δεσπόζει και θα εναρμονίζει τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους θα είναι η συνείδηση – ατομική και συλλογική. Οπως είπα, όλα τα συστήματα διακυβέρνησης έχουν δοκιμαστεί. Και όλα μας οδηγούν στο χάος. Ομως στα ζεύγη αντιθέτων που, κατά τον Ηράκλειτο, δημιουργούν τη ζωή, το χάος ζευγαρώνει με την αρμονία. Κι αυτός είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για την ύπαρξη της ζωής.
Τελικά, η Αριστερά μπόρεσε να συνυπάρξει γόνιμα -έστω και σε λίγα σημεία- με την Ορθοδοξία, έχοντας ως απώτερο στόχο και οι δύο αυτές δυνάμεις μαζί να αγωνιστούν για την πρόοδο της Ελλάδας;
Η Ορθοδοξία, μαζί με την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό, συνέτεινε ώστε το ελληνικό έθνος να γίνει μία γροθιά απέναντι στην οθωμανική κατοχή, ώστε να διατηρηθεί ακέραιο, να νικήσει και να επιζήσει. Οι δυνάμεις της Προόδου (προτιμώ αυτό τον όρο από την «Αριστερά») είναι αυτές που προσέδιδαν τη μορφή στην πράξη αυτής της γροθιάς. Ετσι, το ’21 κερδίσαμε την ελευθερία μας. Ομως από εκεί και πέρα έχασαν τον βηματισμό τους και από το ’21 έως σήμερα δεν κατορθώσαμε να κερδίσουμε την εθνική μας ανεξαρτησία. Παραμένουμε ακόμα και σήμερα, ύστερα από πολλούς αιώνες αγώνων, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι…
Σε όλη την πολυκύμαντη διαδρομή του βίου σας βρεθήκατε πολλές φορές αντιμέτωπος με τον θάνατο. Νιώσατε την ανάγκη τότε να ζητήσετε τη βοήθεια του Θεού;
Στο σημείο αυτό θα σας απογοητεύσω, επειδή ο δικός μου Θεός είναι η συμπαντική αρμονία. Αν και πέρασαν δυόμισι χιλιάδες χρόνια, παραμένω ως άνθρωπος και ως διανοητής πυθαγόρειος. Παραμένω όμως πάντοτε χριστιανός, λάτρης της διδασκαλίας του Ιησού Χριστού.
Είναι η τέχνη -και ειδικά η μουσική- μια μορφή συνομιλίας με το θείο;
Ακριβώς αυτό κάνω σε όλη μου τη ζωή.
Η επαφή και η γνωριμία με τον θρησκευτικό λόγο στάθηκαν ένα ικανό μέσο, το οποίο συνέβαλε ώστε να δώσει κάποιες απαντήσεις ως προς τα κορυφαία ζητήματα της ύπαρξής σας;
Βεβαίως. Ομως, εκτός από τις βασικές αρχές του χριστιανισμού, που έγιναν μέρος της ύπαρξής μου, η θεωρία της συμπαντικής αρμονίας -την οποία μπορείτε να βρείτε στο βιβλίο μου «Μονόλογοι στο λυκαυγές», που εκδόθηκε πρόσφατα από τον Ιανό- με βοήθησε καθορίζοντας τον βηματισμό μου, εκτός από την τέχνη, και στην ακανθωτή περιοχή της πολιτικής. Φυσικά, και στις περιοχές της διανόησης, όπως είναι η Φιλοσοφία, και του πατριωτισμού, δηλαδή στο χρέος απέναντι στην πατρίδα και στον λαό μας.
«Το μίσος με διώχνει, η αγάπη με δένει και με συγκρατεί!»
Απευθυνόμενος στους νέους ανθρώπους στην Ελλάδα, τι είδους συμβουλή θα θέλατε να τους δώσετε;
Να είναι ωραίοι ως Ελληνες και όρθιοι ως άνθρωποι και πολίτες.
Σε μια παλαιότερη συνέντευξή σας είχατε τονίσει ότι «για όλα έχει δικαίωμα ο άνθρωπος, εκτός από το να είναι δυστυχισμένος». Εσείς καταφέρατε να κερδίσετε την ευτυχία; Τι είναι αυτό που μπορεί να κάνει έναν άνθρωπο ευτυχισμένο;
Να παραμείνει πιστός στον εαυτό του.
Πέρασε ποτέ από το μυαλό σας, λόγω των μεγάλων δυσκολιών που βιώνατε, να φύγετε από την Ελλάδα και να εγκατασταθείτε μονίμως στο εξωτε-
ρικό;
Πολλές φορές το μίσος με διώχνει. Ομως η αγάπη με δένει και με συγκρατεί. Αλλωστε, πιστεύω ότι είναι ευλογία να ζεις στην Ελλάδα.
Πώς βλέπετε το πολιτικό μέλλον της πατρίδας μας;
Αβέβαιο και σκοτεινό.
Είναι αλήθεια ότι η Ελλάδα σήμερα κλυδωνίζεται για άλλη μία φορά επικίνδυνα. Είστε αισιόδοξος ότι θα επιβιώσουμε και από αυτή την περιπέτεια;
Ναι, πιστεύω ότι τελικά θα επιβιώσουμε, αλλά δεν ξέρω πότε και πώς.
Από την Εφημερίδα Ορθόδοξη Αλήθεια
