Μάσκα και μεταμφίεση στην τελετουργία

Μία σπουδαία έκθεση που διοργανώνεται στην Παλαιά Βιβλιοθήκη της ΑΣΚΤ μάς οδηγεί πολιτισμικά στις ρίζες της μεταμφίεσηςΑπό την
Αθηνά Σχινά*

Με αφορμή το κλίμα των ημερών και την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αυτή την περίοδο ζούμε, τις περισσότερες φορές συνειδητά και άλλοτε ασυναίσθητα, συμμετέχοντας εκόντες άκοντες σε ρόλους ελάχιστα πρωταγωνιστικούς, με πλειοδοσία, μάλιστα, εκείνων του κομπάρσου (όπου οι μεταμφιέσεις στην κοινωνική και την πολιτική ζωή μας δίνουν και παίρνουν), θεώρησα πως θα ήταν χρήσιμο να αξιοποιήσω τη συγκεκριμένη συγκυρία του χρόνου, και όχι μόνον, επισημαίνοντας μια σπουδαία έκθεση που μας οδηγεί πολιτισμικά στις ρίζες της μεταμφίεσης, στις λειτουργίες, στις εικαστικές διαστάσεις και τις σημασίες τους.

Αυτή η έκθεση στην οποία αναφέρομαι διαρκεί μόλις λίγες μέρες -από τις 7 έως τις 16 Φεβρουαρίου- και πραγματοποιείται στην Παλαιά Βιβλιοθήκη της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας (στο κτίριο επί της οδού Πειραιώς 256), περιλαμβάνοντας σπάνιες μάσκες, είδη μεταμφιέσεων και αρκετά συνοδευτικά τους αντικείμενα, προερχόμενα από όλον τον κόσμο, τα οποία ανήκουν στη συλλογή του ψυχιάτρου και συγγραφέα Φώτη Καγγελάρη, ενός εξαιρετικού ερευνητή και εθνολόγου περιηγητή, με πολύχρονο και πολυσήμαντο έργο, που εκτός των άλλων είναι και πρόεδρος της δραστήριας Εταιρίας Πολιτισμικής Ετερότητας. Για την προσφορά του αυτή και μόνο θα έπρεπε ήδη εδώ και καιρό να έχει τιμηθεί από την Πολιτεία.

Για να επικεντρωθούμε τώρα στο προκείμενο, η μάσκα, κύριο γνώρισμα της μεταμφίεσης, ήταν γνωστή από τα προϊστορικά χρόνια και διατηρείται ακόμη η χρήση της σε πολλές φυλές. Καταγωγικά, συνδέεται με θρησκευτικές πεποιθήσεις και φοριέται κατά τη διάρκεια τελετουργιών που αφορούν διάφορες στιγμές της ζωής των ανθρώπων, οι οποίοι πιστεύουν ότι τους προσδίδει ειδικές δυνάμεις και ιδιαίτερες δυνατότητες επενεργειών στην καθημερινή ζωή, σύμφωνα πάντα με τις δοξασίες τους.

Τα διάφορα σήμερα καρναβάλια, στα οποία συνήθως χρησιμοποιείται η μάσκα -για τον δυτικό, τουλάχιστον, κόσμο- είναι γιορτές χαράς και ξεφαντώματος. Πρόκειται για γιορτές που πραγματοποιούνται μια φορά τον χρόνο και διαρκούν τρεις ή περισσότερες μέρες, άλλοτε, πάλι, τρεις εβδομάδες, με ένα καταληκτικό μάλιστα διάστημα κορύφωσης του γλεντιού. Σε αυτή την περίοδο και για όλους όσοι συμμετέχουν στο καρναβάλι δίνεται η δυνατότητα μέσα από τη μεταμφίεση να υποδυθούν πρόσωπα, καταστάσεις και πράγματα στα οποία θα ήθελαν να μετατραπούν, έστω και για λίγο, αποκτώντας την «εξουσιαστική» αίγλη εκείνων, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που σε αυτή τη γιορτή της κατάλυσης των αποστάσεων και των κοινωνικών ή άλλων διακρίσεων προσφέρεται η ευκαιρία για παρωδία ατόμων και κοινωνικών συνθηκών, με έντονο μάλιστα σαρκασμό ή αιχμηρή και κριτική κάποτε διάσταση.

Ολα ανατρέπονται στο καρναβάλι. Τα σοβαροφανή εμφανίζονται ως ευτράπελα, με συνοδεία μουσικής και με συγκαταβατικά επιτρεπτή μια χαλάρωση ηθών. Αυτή η χαλάρωση διασαλεύει επίσης τα σύνορα αλήθειας και πλάνης, εξορκίζοντας κάθε δέσμευση και ανοίγοντας τον δίαυλο του σκότους προς το φως και του θανάτου προς τη ζωή. Γι’ αυτό δεν είναι διόλου τυχαίο ότι το καρναβάλι πραγματοποιείται -ως προαναγγελία της επερχόμενης άνοιξης- στα μέσα του χειμώνα, με την επίκληση προς τη σπορά να αποδώσει μελλοντικά καρπούς, καθώς αφυπνίζεται η φύση.

Υπάρχουν πλείστα όσα έθιμα, από την αρχαιότητα, με τροποποιημένες επιβιώσεις έως σήμερα, που συντελούνται κατ’ αυτήν την περίοδο, καθώς είναι ευρέως διαδεδομένο στους ανθρώπους της υπαίθρου το γεγονός της «γονιμοποίησης» της γης, εξ ου και ο διάχυτος ερωτισμός που χαρακτηρίζει το καρναβάλι. Με τη σκωπτική και την αυτοσαρκαστική άλλωστε διάθεση που ανακύπτει, εξοβελίζονται οι φοβίες, καθώς η μάσκα διατηρεί παράλληλα και τον αποτροπαϊκό χαρακτήρα της, μέσα από όλες τις αμφισημίες της και την αινιγματικότητά της.
Η μάσκα μετατρέπει το «εγώ εν ετέρα μορφή». Γίνεται δηλαδή το κατεξοχήν μέσον της ετεροπροσωπίας του «εαυτού». Είναι και ο λόγος άλλωστε που χρησιμοποιείται ακόμη στο θέατρο ως σύστοιχο αντικείμενο και sine qua non εξάρτημα της personae του μύθου, επιτρέποντας στον θεατή την ταύτιση και μαζί την αποστασιοποίηση από τον ή από τους ρόλους που διαδραματίζονται επί σκηνής.

Εκτός από το θέατρο, τελετουργικό χαρακτήρα διαθέτουν και τα λατρευτικά δρώμενα, στα οποία η μάσκα αποκτά ανιμιστικά γνωρίσματα. Στις πρωτόγονες φυλές -έτσι όπως τις εκλαμβάνει ο δυτικός πολιτισμός-, εκεί όπου ο ορατός κόσμος συνέχεται με τον αθέατο και οι διεργασίες του ενός επενεργούν ή επηρεάζουν τον άλλον, φαινόμενα και νομοτέλειες ετεροκαθορίζονται και συνεχώς αναδιαμορφώνονται, μέσα από μια συμπαντική ανακύκλωση, όπου τίποτε δεν εξαφανίζεται οριστικά και αμετάκλητα.
Ολα μετουσιώνονται, με τη μάσκα να λειτουργεί επικοινωνιακά, προσωποποιώντας την ίδια τη διαμεσότητα ή τον λώρο που ενώνει και μετασχηματίζει τα χθόνια και τα γήινα σε υπερβατικά, ενοποιώντας παράλληλα τον παρελθόντα χρόνο με τον παρόντα και τον μέλλοντα. Εκτός του προαναφερθέντος αποτροπαϊκού χαρακτήρα της, η μάσκα διαθέτει επιπροσθέτως και έναν ευετηριακό ρόλο. Αποτρέποντας το κακό, επικαλείται ταυτοχρόνως (αυτός που τη φορεί και τον μεταμορφώνει) την ίδια την ευεργεσία, τόσο για τον ίδιο όσο και για τους συντοπίτες του.

Αλλοτε, πάλι, στις φυλές τουλάχιστον που ακόμη την χρησιμοποιούν, η μάσκα δηλώνει αξίωμα ή ιδιότητα -πολιτική, θρησκευτική- για την κοινότητα που γνωρίζει να αποκωδικοποιεί τους συμβολισμούς της, ενώ εξασφαλίζει θωράκιση και προστασία όχι μόνον στον φέροντα, αλλά και σε όσους τελούν υπό τη σκέπη του ή ακολουθούν τις οδηγίες του (βλ. τις μάσκες που φοριούνται από τις φυλές σε επίσημες τελετές ή σε καιρό πολέμου). Τα κράνη άλλωστε είναι, από μια άλλη πλευρά, εξελίξεις μορφών πρωιμότερης μάσκας.

Είτε πρόκειται για τη μάσκα του καρναβαλιού και τη σκωπτική έως προκλητική μεταμφίεση στην οποία αυτή συμβάλλει είτε πρόκειται για τη μάσκα της τελετουργίας και του συμβολικού ανιμισμού της (της εμψύχωσης ενεργειών, δυνάμεων και ιδιοτήτων δηλαδή), προπαντός είναι ένα πολιτιστικό προκείμενο και ταυτόχρονα ένα εικαστικό αντικείμενο που καλλιεργεί και διευρύνει τον διάλογο των επιστημών, όπως π.χ. της αρχαιολογίας, της ιστορίας της τέχνης, της ψυχολογίας, της λαϊκής τέχνης, της θρησκειολογίας, της φιλοσοφίας, της εθνολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, διατηρώντας ανεξάντλητο και αμέριστο το ενδιαφέρον της.

Οι μάσκες, που στην έκθεση αυτή παρουσιάζονται, εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται σε τελετές εξορκισμών, περιτομής, γάμου ή θανάτου, όπως επίσης διακρίνονται ανάμεσά τους και μάσκες για γιορτές εσοδείας, πρακτικές θεραπείας ή μαγείας. Φοριούνται συνήθως από επίλεκτα μέλη της κοινότητας ή της φυλής στην οποία ανήκουν -όπως μάγοι, θεραπευτές, σαμάνοι, αρχηγοί- αλλά και από απλούς χορευτές ή δρώντα και συμμετέχοντα πρόσωπα στις τελετές. Πρόκειται για μάσκες του παρελθόντος αλλά και για εν ενεργεία μάσκες, όπως αυτές διατηρούνται σε εξωευρωπαϊκούς πολιτισμούς, προσφέροντάς μας σήμερα στοιχεία που συνδράμουν στον χώρο της καλλιτεχνικής έκφρασης, της γνώσης και κυρίως της αλληλοκατανόησης των λαών.

*Ιστορικός Τέχνης και Θεωρίας του Πολιτισμού

{{-PCOUNT-}}14{{-PCOUNT-}}

Η εφημερίδα δημοκρατία δημοσιεύει άμεσα κάθε σχόλιο. Ωστόσο δεν υιοθετούμε τις απόψεις αυτές καθώς εκφράζουν αποκλειστικά τον εκάστοτε σχολιαστή. Σχόλια με ύβρεις διαγράφονται χωρίς προειδοποίηση. Χρήστες που δεν τηρούν τους όρους χρήσης αποκλείονται.

spot_img

Κορυφαίες Ειδήσεις

Προτεινόμενα