Οδηγό στον σχεδιασμό των επεμβάσεων αποτέλεσαν οι λύσεις που δόθηκαν σε ανάλογα κτίρια πριν από τον 19ο αιώνα εντός του Αγίου ΟρουςAπό τον
Γιώργο Παπαγεωργίου*
Υστερα από τη σχεδίαση του σκευοφυλακίου της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα Αγίου Ορους, πατέρες της επίσης αγιορείτικης Μονής Ξενοφώντος με προσκάλεσαν να αναλάβω την επίβλεψη της κατασκευής της νέας δυτικής πτέρυγας της μονής, με τον απαιτούμενο ανασχεδιασμό, τη συμπλήρωση της μελέτης εφαρμογής και τη διακόσμηση. Την αρχική έκπληξη διαδέχτηκαν η ευγνωμοσύνη, ο ενθουσιασμός αλλά και ο προβληματισμός για την έκταση της τροποποίησης και της συμπλήρωσης της αρχικής μελέτης. Επρεπε να γίνει μια ιδιαίτερα προσεκτική αξιολόγηση των υφιστάμενων μελετών και ανάλογη συμπλήρωση, λαμβάνοντας φυσικά υπόψη τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των αγιορείτικων μοναστηριών.
Οπωσδήποτε, ο αρχιτέκτονας που αναλαμβάνει ένα τέτοιο έργο θα πρέπει να έχει, εκτός των άλλων, και βιωματική σχέση με τον τόπο, ώστε οι λύσεις που θα δώσει να συνάδουν με τον χώρο και τον τρόπο ζωής. Εξίσου, όμως, σημαντική είναι και η επί τόπου φυσική παρουσία του κατά τη διάρκεια τόσο της μελέτης όσο και της επίβλεψης.
Η μελέτη που υπήρχε ήταν καλή, αλλά χρειαζόταν αρκετές αισθητικές συμπληρώσεις και διαφοροποιήσεις εξωτερικά και ανασχεδιασμό του διακόσμου εσωτερικά, που θα οδηγούσαν, πέρα από την αισθητική της ορατής πέτρας και του λευκού επιχρίσματος με εμφανές ξύλο, πιο κοντά στην πλούσια σε χρώμα, υλικά και διάκοσμο αγιορείτικη παράδοση. Ετσι, έγινε προσπάθεια να συνδυαστούν παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά και μεταβυζαντινά στοιχεία εξωτερικά και εσωτερικά, χωρίς μπαρόκ ή ροκοκό επιρροές. Αυξήθηκαν τα διαφορετικά υλικά δόμησης των όψεων εξωτερικά, προστέθηκαν φεγγίτες και ανοίγματα, τυφλά αψιδώματα, θωράκια, σταυροθόλια, επανασχεδιάστηκαν όλα τα μαρμάρινα μέλη, οι σκάλες και τα κιγκλιδώματα.
Οδηγό στον σχεδιασμό των επεμβάσεων αποτέλεσαν οι λύσεις που δόθηκαν σε ανάλογα κτίρια πριν από τον 19ο αι. εντός του Αγίου Ορους τόσο σε ιερές μονές όσο και σε σκήτες. Πολύτιμοι σύμβουλοι σε όλη τη διάρκεια του έργου στάθηκαν οι Ναοί της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη, ο Ναός του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη, ο Αγιος Ελευθέριος Μητροπόλεως και ο Οσιος Λουκάς. Φυσικά, πηγή έμπνευσης αποτέλεσαν η μακεδονίτικη και η ηπειρώτικη μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική.
Το άμεσο περιβάλλον με την ιστορία του και το φως κάθε τόπου δείχνουν κάθε φορά τα καταλληλότερα προς χρήση υλικά. Εγινε προσπάθεια να μειωθεί η αυστηρότητα της χρήσης ενός μόνο ορατού υλικού κατασκευής των τοιχοδομών της μελέτης (ψαμμίτης), με τη χρήση μαρμάρινων δόμων και μελών, κεραμοπλαστικού διακόσμου και έγχρωμων επιχρισμάτων αντί λευκών. Η πέτρα που χρησιμοποιήθηκε είναι τοπικής προέλευσης σε συνδυασμό με πελεκητό μάρμαρο Κοζάνης, κεραμοπλαστικό διάκοσμο από συμπαγή τούβλα στο χρώμα της τερακότας και εφυαλωμένα, εγχάρακτα, ένθετα κεραμικά πινάκια. Ο τρόπος δόμησης, τα χρώματα, οι υφές και τα διαφορετικά υλικά επιλέχθηκαν έτσι ώστε να λειτουργούν αντιστικτικά μεταξύ τους και με αυτά των υφιστάμενων κατασκευών.
Φυσικά, δεν υπήρχε πλήρως η τεχνογνωσία, από πλευράς μαστόρων, με πολλή όμως δουλειά αποκτήθηκε. Εκτός αυτού, μεταφέρθηκε ένας δημιουργικός ενθουσιασμός στα συνεργεία ώστε να εξωτερικεύσουν τον καλύτερο εαυτό τους στο έργο. Σε αυτήν την προσπάθεια συμμετείχαν η Ιερά Μονή, οι άνθρωποι του αναδόχου αλλά και το ιδιαίτερο περιβάλλον.
Χρησιμοποιώντας τις ίδιες αρχές και κανόνες με τις εξωτερικές επεμβάσεις, επανασχεδιάστηκε και διακοσμήθηκε το εσωτερικό με τη μικρότερη δυνατή διαφοροποίηση των δεδομένων αρχιτεκτονικών περιγραμμάτων της αρχικής μελέτης. Εμπλουτίστηκε με παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά και μεταβυζαντινά στοιχεία, εμπνευσμένα από εκκλησιαστικούς χώρους, εντός και εκτός Αγίου Ορους, με ελάχιστα κοσμικά στοιχεία, και αυτά λαϊκής καταγωγής ή προσωπικών βιωματικών επιρροών από ανάλογους χώρους. Προστέθηκαν χρώματα, καμάρες και κοιλόκυρτα τόξα, γύψινες οροφές, επανασχεδιάστηκαν τα κλιμακοστάσια, οι ξύλινες οροφές και οι βοηθητικοί χώροι. Οι χρωματισμοί είναι ταινιωτοί σε γαιώδεις αποχρώσεις, λόγω παράδοσης και όχι μόδας, τα πασαμέντα με πλοχμούς, οι κολόνες με ραβδώσεις κατακόρυφες και ελικοειδείς, η οροφή είναι έγχρωμη, με επιρροές από σχεδόν όλες τις περιοχές του ελλαδικού χώρου αξιόλογης μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής, τα κλιμακοστάσια, λαϊκοβυζαντινά, οι κουρτίνες, λιτές και κλασικές. Στα έπιπλα που τελικά κατασκευάστηκαν η συμμετοχή μας περιορίστηκε στην επιλογή της χρωματικής απόχρωσης των υφασμάτων, στον τρόπο λουστραρίσματος και στην τεχνική της ταπετσαρίας, προκειμένου να εξελληνιστεί και να μειωθεί ο «θόρυβος» των ροκοκό σχεδίων. Μικρής έκτασης ήταν η συμμετοχή στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση του κινητού διακόσμου των τοίχων (έργα πατέρων, φωτογραφίες κ.τ.λ.) που έγινε σε μεγάλο βαθμό από την Ιερά Μονή.
Για την ολοκλήρωση ενός έργου, ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι πάντα η πιθανότητα λανθασμένης ερμηνείας του πνεύματος και μερικές φορές και του γράμματος των σχεδίων, καθώς και των προφορικών οδηγιών από τον κατασκευαστή. Ή ακόμη η εσκεμμένη αλλαγή από συντελεστές και συνεργάτες που υποκύπτουν περιστασιακά στην αλαζονεία της γνώσης. Επίσης, η έλλειψη επαρκών οικονομικών πόρων και τα κατά περιόδους πολλά κέντρα αποφάσεων, σε συνδυασμό με τη δυσκαμψία ορισμένων υπηρεσιών, έθεσαν πολλές φορές σε κίνδυνο το έργο, μεσούσης και της γενικότερης ελληνικής κρίσης.
Η συνεργασία μου με τους πατέρες της μονής ήταν πολύ καλή έως εξαιρετική. Ιδιαίτερα σημαντικές ήταν η βοήθεια και η στήριξη σε δύσκολες και καίριες αποφάσεις κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του έργου. Τα όποια προβλήματα, με τη βοήθεια του Θεού, ξεπεράστηκαν και επηρέασαν σε μικρό βαθμό το τελικό αποτέλεσμα. Χωρίς την έντονη επιθυμία της Ιεράς Μονής για τη δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού έργου αξιώσεων, εκφρασμένη σ’ εμένα μέσω του άοκνου πατρός Σισώη, τίποτα δεν θα είχε επιτευχθεί. Εγώ απλώς προσπάθησα να βοηθήσω να γίνει η επιθυμία πράξη.
*Αρχιτέκτων – Μηχανικός
